Autobus Jelcz 080:
Autobus Jelcz 080 zachowany w ramach projektu 080 (foto: Adam Zylbertal)
Pierwszy przedprototyp małego autobusu socjalnego na bazie nadwozia produkowanego wówczas seryjnie w JZS Jelcza PR-110U oraz podwozia ciężarówki Star 200 powstał w 1977 roku. Wspomniany egzemplarz nosił oznaczenie 080.03 i po raz pierwszy zaprezentowany został w 1977 roku. Pierwsza "zeroosiemdziesiątka" znacznie różniła się od wprowadzonej rok później wersji seryjnej. Najważniejszymi różnicami były:
- Inny układ okien po obu stronach pojazdu;
- Tylko jedno uchylne wyjście awaryjne (późniejsze egzemplarze miały trzy);
- Inny układ kierunkowskazów bocznych (po dwa na każdej burcie, jak w PR-110);
- Inne miejsce ułożenia koła zapasowego oraz pieca ogrzewania kabinowego;
- Inny pulput kierowcy (z dużymi francuskimi kontrolkami oraz odmiennym układem wskaźników i przełączników);
- Zawór hamulca postojowego przy pulpicie zamiast przy podłodze;
- Inna klapka wlewu paliwa;
- Przełącznik kierunkowskazów z wcześniejszych wersji ciężarówki Jelcz serii 300, sygnał dźwiękowy w podłodze;
- Zaokrąglona wewnętrzna osłona komory silnika;
- Klamki drzwi z Jelcza 043;
- Brak charakterystycznej kratki w dolnym, prawym narożniku nadwozia;
- Zmieniona konstrukcja ramy;
- Fotel w II rzędzie po prawej umieszczony nieco wyżej niż pozostałe;
W 1978 powstał właściwy propotyp z zastosowanymi wieloma modyfikacjami. Pod koniec tego roku bramy Jelczańskiej fabryki opuściły pierwsze egzemplarze przeznaczone dla odbiorców, które, co ciekawe, nie posiadały jeszcze wspomagania kierownicy - zaczęto je stosować w 080 dopiero od roku 1979. Autobusy socjalne oferowano w kilku wersjach wyposażenia, np. z półkami na bagaże, wysokimi siedzeniami czy też z firankami w oknach. Jeden z pojazdów, wyprodukowany w 1979 roku, miał fabrycznie tylko jedne drzwi wejściowe w układzie 0-1-0. Posiadał też o 2 miejsca siedzące więcej.
W 1980 roku przynajmniej jeden z Jelczy tej serii został fabrycznie przystosowany do ciągnięcia przyczepy typu Jelcz P-080. Jak wynika z zachowanych zdjęć autobus musiał mieć wydłużoną ramę, dzięki czemu mocowanie haka holowniczego znajdowało się tuż pod zderzakiem (a nie jak w zwykłym 080 przed bagażnikiem). Tylny bagażnik został zlikwidowany (identycznie jak w przyczepie, która również go nie posiadała). Warto też wspomnieć o wprowadzeniu w 1980 roku kontrolki otwarcia drzwi przyczepy w seryjnych egzemplarzach - całkiem możlwe, że początkowo myślano całkiem poważnie o produkcji całych zestawów z przyczepami, bowiem owe kontrolki spotkać można było także w pojazdach z końca produkcji.
Na przełomie 1981 i 1982 roku wprowadzono kilka istotnych zmian w wyglądzie produkowanych "zeroosiemdziesiątek". Przede wszystkim zrezygnowano ze stosowania charakterystycznych Jelczańskich nadkoli oraz plastikowych podsufitek we wnętrzu. Pod koniec produkcji autobus oferowano opcjonalnie także z dużo ekonomiczniejszą jednostką napędową typu Andoria 6C107 o mocy 138KM, znaną m.in. z Autosanów serii H9.
Ostatecznie produkcję tych autobusów zakończono w 1984 roku po wyprodukowaniu 1051 egzemplarzy. Według przeprowadzonych przez nas poszukiwań w listopadzie 2012 roku w całym kraju z całą pewnością wciąż istniało 17 pojazdów tej serii w różnym stanie, a kilka z nich (wliczając cztery zachowane na zabytki) było wciąż zarejestrowanych i użytkowanych. Warto wspomnieć, że wiele "zeroosiemdziesiątek" po wycofaniu z ruchu kończyło w roli różnego rodzaju altankek, kurników, garaży, składów, magazynów czy po prostu nadwozi lub wraków luzem, stojącyh na prywatnych posesjach. Poniżej prezentujemy wykaz Jelczy 080, o których udało nam się odnaleźć wzmianki lub potwierdzić dane. Są to głównie pojazdy z ostatnich 10 lat.
Autobusy Jelcz 080 - stan na grudzień 2012
Przy opracowywaniu powyższego zestawienia korzystaliśmy głównie ze zdjęc znalezionych w Internecie, obserwacji własnych, a także z bazy Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego. To ostatnie źródło pozwala potwierdzić, że pojazd o danej rejestracji jest wciąż ubezpieczony, a co za tym idzie prawdpodobnie jest nadal używany.
Nasz pojazd:
Jelcz 080 na bazie poprzedniego właściciela - firmy PRD Gniezno (foto: Adam Zylbertal)
Autobus dołączył do kolekcji w niewiele ponad miesiąc po zakupie przyczepy, tym samym cały unikatowy zestaw 080 + P-080 został skompletowany. Niewątpliwą ciekawostką jest to, że pojazd ma zadeklarowany taki sam rok produkcji jak przyczepa (1980, data I rejestracji 2.01.1980), oraz iż aktualnie posiada podobne malowanie. Ważnie jest również to, że jest sprawny i zarejestrowany. Wedle relacji pracowników poprzedniego właściciela (firmy PRD Gniezno) Jelcz od nowości służył w pierwszej stolicy Polski, gdzie od połowy lat 90-tych miał tablice rejestracyjne o wyróżniku #PZU 9548. 17 września 2012 roku autobus stał się formalnie własnościa stowarzyszenia Klub Sympatyków Transportu Miejskiego z Wrocławia. Tego samego dnia pojazd pokonał bezproblemowo liczącą 260 km trasę do stolicy Dolnego Śląska. Tydzień później zaś trafił do Dzierżoniowa, gdzie będzie stacjonował i oczekiwał na remont.
Nasz egzemparz jest jednym z pięciu przeznaczonych do zachowania Jelczy 080. Dwa egzemplarze znajduą się w Gdańsku (#WWY 05253 i #LLB 4X72, oba z rocznika 1984), trzeci (różnież z rocznika 1984, numer rejestracyjny #LHR A770) jest właśnością prywatnej osoby z okolic Warszawy i aktualnie przechodzi remont, ostatni egzemplarz (zarejestrowany jako zabytek - tablice #SPS 1L) znajduje się w Żorach.
Po przerejestrowaniu na Klub autobus otrzymał wrocławskie tablice rejestracyjne o wyróżniku #DW 080XM, nawiązującym oczywiście do modelu oraz do starego wyróżnika dla miasta Dzierżoniów z lat 1956-76.
Remont:
Autobus jest w dużo lepszym stanie technicznym niż przyczepa, co jednak nie oznacza, że jest wolny od wad. Przede wszystkim w pojeździe do wymiany jest całe wnętrze. Wszystkie podsufitki oraz obicia siedzeń nadają się jedynie do wyrzucenia. Brakuje też wielu oryginalnych detali (znaczka "080" na prawą burtę czy "Jelcz" na tylną klapę, kremowych podsufitek, listew podsufitowych, oryginalnych nadkoli itd.), które trzeba będzie zdobyć (listę aktualnie poszukiwanych części opublikowaliśmy na stronie głównej). Inny niż w oryginale jest też układ okien. Ponadto brakuje także przedniego świetlika i charakterystycznych jelczańskich, uchylnych klapek (oba te elementy zastąpiono jednolitym kawałkiem blachy). Dużym plusem jest to, że na początku 2012 roku Jelcz przeszedł częściowy remont (wykonany przez poprzedniego właściciela), obejmujący zabezpieczenie elementów kratownicy oraz malowanie na żółto. Mamy nadzieję, że dzięki temu zaoszczędzimy trochę czasu podczas prac przy nadwoziu.
Jeżeli chodzi o mechanikę to najważniejsza jest informacja, że autobus jest zarejestrowany i jeździ. Silnik działa, ale aktualnie wymaga przejrzenia i przynajmniej regulacji. W gorszym stanie jest natomiast skrzynia biegów, której obudowa wymaga uszczelnienia. Do przejrzenia jest sprzęgło - zwłaszcza docisk i tarcza. Tylny most jest suchy i nie wyje, więc chyba nie trzeba będzie nic przy nim ruszać. Zaiweszenie pracuje bez zarzutu, nie skrzypi i jak na autobus na podwozu ciężarówki, dobrze znosi trudy jazdy po polskich drogach. Zresztą poprzedni właściciel bardzo dbał o Jelcza, czego dowodem jest świeży smar w smarowniczkach resorów zaieszenia.
Z pewnością do wymiany po remoncie będą cztery dętkowe opony na tylnej osi. Natomiast te na osi przedniej (bezdętkowe 9 R 22,5) są całkiem przyzwoite i mogą zostać.
Docelowo nasz autobus ma wyglądać dokładnie tak jak prototyp, który w 1980 roku kursował w zestawie z przyczepą Jelcz P-080. Będzie się zatem róźnił kilkoma detalami od wersji seryjnej. Najważniejszymi zmianą będzie przystosowanie do ciągnięcia przyczepy poprzez montaż haka pociągowego do holowania. Chcemy także przenieść wspomnianą wcześniej kratkę w tylnej części nadwozia na lewą stronę, tak jak w prototypie. Zastanawiamy się także nad wymianą uchylnych okien z wyjściami awaryjnymi na takie same jak w przyczepie. Drobne zmiany zajdą też na pulpicie - pojawi się m.in. kontrolka otwarcia drzwi przyczepy oraz (wzorem rozwiązania z ciężarówki Star 200) kontrolka kierunkowskazów przyczepy.
Literatura:
 
Dane techniczne:
| Producent: |
Jelczńskie Zakłady Samochodowe |
| Lata produkcji: |
1978-84 |
| Liczba wyprodukowanych pojazdów: |
1051 |
| Długość: |
8000 mm |
| Szerokość: |
2500 mm |
| Wysokość: |
3150 mm |
| Rozstaw osi: |
4100 mm |
| Rozstaw kół osi przedniej: |
1900 mm |
| Maksymalny kąt natarcia/zejścia: |
25o/10o |
| Masa własna: |
6500 kg |
| Dopuszczalna masa całkowita: |
9400 kg |
| Ładowność: |
2900 kg |
| Maks. masa holowanej przyczepy: |
8500 kg |
| Liczba miejsc siedzących: |
31 + 1 |
| Liczba miejsc stojących: |
9 |
| Układ drzwi: |
0-1-1 |
| Silnik: |
Typu 359 (prod. FSC Starachowice) o zapłonie samoczynnym |
| Pojemność skokowa: |
6,842 dm3 |
| Układ bloku silnika: |
Pionowy, rzędowy, sześciocylindrowy |
| Kolejność zapłonu: |
1-5-3-6-2-4 |
| Moc silnika: |
150 KM przy 2800 obr./min. |
| Maks. moment obrotowy: |
431,6 Nm przy 1800 obr./min. |
| Masa silnika luzem: |
510 kg |
| Sprzęgło: |
Jednotarczowe suche, sterowane hydraulicznie, wspomagane pneumatycznie |
| Skrzynia biegów: |
Typu S5-45, sterowana mechanicznie, biegi I oraz wsteczny niesynchronizowane |
| Przełożenia skrzyni biegów: |
I: 8,47; II: 4,68; III: 2,72; IV: 1,59; V, 1,00; R: 7,87; |
| Hamulec zasadniczy: |
Hydrauliczny, dwuobwodowy, ze wspomaganiem pneumatycznym |
| Rodzaj płynu hamulcowego: |
R3 |
| Hamulec pomocniczy: |
Pneumatyczny, działający na oś tylną |
| Przełożenie tylnego mostu: |
5,43 |
| Szybkość maksymalna: |
90 km/h |
| Norma zużycia paliwa (fabryczna): |
26 dm3/100 km |
| Pojemność zbiornika paliwa: |
150 dm3 |
| Rozmiar i rodzaj kół: |
8,25 R 20, dętkowe |
| Ilość kół: |
6 + 1 zapasowe |
| Instalacja elektryczna: |
24V, jednoprzewodowa |
| Akumulatory: |
2 x 12V (165Ah) |
| Ciśnienie robocze instalacji pneumat.: |
0,62 - 0,73 bar (możliwość jazdy powyżej 0,53 bar) |
| Wyposażenie dodatkowe: |
Piec ogrzewania, przyciski "na żądanie" |
Galeria zdjęć:
|
1978 - Jelcz - Laskowice. Jelcz 080 w oryginalnym malowaniu. Foto: archiwum JZS
|
|
1978 - Jelcz - Laskowice. Fabrycznie nowe "zeroosiemdziesiątki" w oczekiwaniu na nowych nabywców. Foto: archiwum JZS
|
|
1980 - Jelcz - Laskowice. Jedno z niewielu zachowanych zdjęć Jelcza 080 z prototypem przyczepy Jelcz P-080. Foto: archiwum JZS
|
|
1982 - Jelcz - Laskowice. Jelcze 080 na linii montażowej. Foto: archiwum JZS
|
|
23.08.2012 - Gurówko k. Gniezna. Moje pierwsze spotkanie z tym wozem.
|
|
23.08.2012 - Gurówko k. Gniezna. Silnik typu 359 naszego Jelcza, znany m.in. z ciężarówki Star 200.
|
|
23.08.2012 - Gurówko k. Gniezna. Dość mocno wyeksploatowane wnętrze Jelcza.
|
|
23.08.2012 - Gurówko k. Gniezna. Deska rozdzielcza.
|
|
23.09.2012 - Dzierżoniów, zajezdnia PKS. Zeroosiemdziesiątka chwilę po przyjeździe do Dzierżoniowa, gdzie będzie stacjonować.
|
|
24.09.2012 - Dzierżoniów, zajezdnia PKS. Jelcz pozuje przed halą dawnej stacji diagnostycznej.
|
|
24.09.2012 - Autobus Jelcz 080 i przyczepa Jelcz P-080 znów razem!
|
|
